جشن چهل روزه در 'زادگاه' نوروز
ولایت بلخ در شمال افغانستان و به ویژه شهر "مقدس" مزارشریف، همه ساله با نزدیک شدن فصل بهار و جشن باستانی نوروز، حال و هوای دیگری به خود می گیرد و آماده پذیرایی هزاران مسافر و زایر از نقاط مختلف افغانستان و کشورهای همسایه می شود.
زیارتگاه منسوب به امام علی (ع) در شهر مزار شریف، اکنون چراغانی شده و پلاکاردهای ویژه خوش آمد گویی به زایران نوروزی، در روضه شریف نصب شده است .
ایستگاههای ویژه امنیتی در اطراف شهر، رفت و آمد خودروها را بازرسی می کنند.
شیرجان درانی، سخنگوی پلیس بلخ گفت که از هم اکنون نیروهای اطلاعاتی در نواحی مختلف ولایت بلخ ماموریت یافته اند تا مواردی از تلاشهای عناصر مخالف دولت برای بر هم زدن امنیت را زیر نظر داشته و خنثی کنند.
همزمان، یک نهاد ویژه برای برگزاری "هرچه با شکوه تر" جشنهای نوروزی سال ۱۳۸۵ خورشیدی، ایجاد شده است.
این نهاد کارت های دعوتی برای مهمانان بلند پایه از کشورهای هم فرهنگ و نیز مقامات دولت در کابل چاپ کرده است.
این مقامات اطمینان می دهند که هیچ دلیلی برای نگرانی امنیتی در بلخ وجود ندارد.
پیشینه جشن نوروز در بلخ
در سرزمینی که امروز افغانستان نامیده می شود، بزرگترین جشنهای آریایی و از جمله نوروز، در بلخ باستان، در شمال این کشور برگزار می شده است.
فرهنگیان افغان باور دارند که بر پایه اسطوره های ملی، پنج هزار سال پیش، در عهد یما در بلخ، جشن باستانی نوروز پایه ریزی شد که تا کنون با همان فر و شکوهمندی برپا می شود.
عبدالله رویین که در زمینه پیشینه نوروز تحقیقاتی انجام داده می گوید که در واقع، خاستگاه نوروز باستانی شهر همین بلخ بوده است.
صالح محمد خلیق، نویسنده کتاب "جشنهای آریایی" و رییس اداره اطلاعات و فرهنگ ولایت بلخ می گوید: "بر اساس افسانه های کهن، کیومرث، نخستین فرمانروای آریایی است که نوروز را بنیان نهاده و تاریخ را از آن آغاز کرده است."
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را "روز نو" خواندند
فردوسی
اما اگر نگرش بیشتر به پیشینه نوروز به خرج رود، دیده می شود که همه پادشاهان آریانا و از آن جمله سلسله هخامنشی و ساسانی این جشن را گرامی داشته اند.
با گسترش دین اسلام به قلمروی آریانای کهن، این جشن هم از سوی خلفای اسلامی و هم از جانب امرای محلی خراسان برپا می شده است.
نقش سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و غوریان در ادامه برپایی این جشن برجسته بوده است.
او می گوید روایت های وجود دارد مبنی بر اینکه آغاز خلافت امام علی (ع) مصادف شده است با نوروز و زایران افغان با قایل شدن تقدس برای وی، نوروز را بهانه ای برای زیارت و دعا عنوان می کنند.
"معجزه ها"
از این رو، جشن نوروز که با گذشتن از خم و پیچ تاریخ راه خود را تا عصر ما گشوده است، هنوز هم فرصتی برای طلب یاری و کمک تلقی می شود.
رسم است که در مزار شریف همزمان با تحویل سال، جهنده یا علم منسوب به امام علی (ع) به نشانه پیروزی وی برافراشته شود.
این رسم در بستر تاریخ هم از سوی دولتمردان و هم از جانب توده ها به طور گسترده ای گرامی داشته شده است.
پیش از تحویل سال، ده ها نابینا، فلج، معلول در گوشه ای می نشیندند و با دعا و ثناگویی از حضرت علی می خواهند دوای درد آنها را که طب معاصر از معالجه آن عاجز مانده است، فراهم کند.
کم نیستند کسانی که در روزهای نوروز، با برافراشته شدن علم امام علی (ع)، "معجزه" شده و بینایی چشمان شان را یافته اند یا پاهای فلج شان به حرکت در آمده است.
آیین های نوروزی در افغانستان
چهارشنبه سوری، یکی از آیینهای پیش از نوروز است که با فراز و فرودهایی در افغانستان همراه بوده است.
بر اساس منابع موجود، آریایی های قدیم باور داشتند که فروهرهای نیاکان شان در پنج روز پسین سال به زمین فرود می آیند و در شادمانی خانواده ها سهم می گیرند.
بنابر این، برای راهنمایی فروهرها، پیش از نوروز آتش می افروختند و برای خوشنودی روان درگذشتگان نیایش می کردند.
این رسم گاهی از سوی تندروان مذهبی، بویژه گروه طالبان، نمادی از آتش پرستی عنوان شده و آن را غیراسلامی دانسته و ممنوع قرار داده بودند.
اما وقتی که آزادی های نسبی دوباره نصیب مردم افغانستان شد، آنان به احیای این رسم کهن شان پرداختند.
همچنین به پذیرایی نوروز، مردم افغانستان لباس نو می پوشند و در آستانه نوروز بازارها رونق پیدا می کند.
سوریا، دخترک پنج ساله، در یک جمله کوتاه به من می گوید: "من هم از پدرم می خواهم در نوروز برایم لباس نو بخرد"
اما این رسم چیزی است که کل مردم افغانستان توان برآورده کردن آن را ندارند.
با وصف بیر وبار (شلوغی) زیاد در بازارها، محمد داد، ۷۵ ساله، که برای گدایی به یکی از بازارهای شیک مزار شریف آمده بود، گفت: "بچیم (پسرم)، ما نان خوردن خود را به صد مشکل پیدا می کنیم، کالای (پوشاک) نو را چطور می توان خرید؟!"
اما آنچه مردم افغانستان عموما به عنوان بخشی از آیین های نوروزی انجام می دهند، شست و شوی پوشاک، خانه تکانی، سفید کردن ظرفهای مسین و روشن کردن چراغها در خانه و کوچه و بازار است.
برخی هم دسترخوان (سفره) هفته میوه می گسترند که در آن انواع میوه های خشک (آجیل) با هم مخلوط و با شکر شرین می شود.
در برخی خانواده های افغان هم سفره هفت سین گسترانده می شود. آنها دسترخوان را با هفت خوردنی که نام هر کدام با حرف سین آغاز می شود، می آرایند: سبزه، سنجد، سیر، سرکه، سمارق، سمنک و سیب.
میله گل سرخ
اما یکی از برجسته ترین و با شکوه ترین آیین های نوروز در افغانستان، میله (گلگشت) گل سرخ در مزار شریف است.
نام "گل سرخ" برای این گلگشت، نامی بی مناسبت نیست، چرا که همگام با رسیدن نوروز و بهاران، انواع گلها و بویژه گل های لاله در سرزمین بلخ آغاز به شگفتن می کند و دامنه آنها به دشت و صحراهای البرز و شادیان در جنوب بلخ محدود نمی شود که فراز بامها و پنجره ها و صحن (حیاط) خانه ها نیز با این لاله ها آذین می یابند.
محمدعمر فرزاد، فرهنگی سابقه دار افغان در مورد پیشنه میله گل سرخ می گوید:"از آوان پیدایش آرامگاه منسوب به امام علی (ع) در بلخ، میله گل سرخ برگزار می شده است و این آرامگاه بر پایه روایات موجود، نخستین بار در سال ۵۳۰ هجری قمری در هنگام فرمانروایی سلطان سنجر سلجوقی کشف شده بود و با تلاطم روزگار ویران شد که پس از آن، در سال ۸۸۵ هجری قمری در زمان سلطان حسین پادشاه تیموری هرات بازشناسایی و اعمار شد. "
خبر وجود آرامگاه منسوب به امام علی (ع)، زمینه سرازیر شدن زایران زیاد شد و ایجاد شهر مزار شریف را در پی داشت.
به باور افغانها، آنگاه بود که برای زیارت بهاری و شرکت در میله گل سرخ در مزار شریف، از همان سالهای آغازین، برعلاوه مردم نواحی بلخ، کاروان های متعدد زایران از کابل، هرات، قندهار، شهرهای آسیای میانه، ایران و هند در روزهای آخر ماه حوت وارد مزار شریف می شدند.
چهل روز با طبیعت
زنان هم فرصت می یابند در چهارشنبه های این چهل روز، به روضه شریف (آرامگاه) بروند؛ درحالیکه درهای روضه شریف این روزها به روی مردان بسته است، زنان با خاطر آسوده، برقع ها را از سر می کشند و با یک دیگر میله می کنند .
آنها به طور معمول صبحگاهان برای خود و کودکان شان غذا می پزند و تا شامگاهان در صحن های روضه شریف مشغول می شوند؛ این یکی از معدود روزهایی است که مردان به زنان شان اجازه رفتن به بیرون از خانه را می دهند.
سبزه لگد کردن
بخش دیگری از میله گل سرخ، رفتن به بیرون از خانه ها و شرکت در مراسم "سبزه لگد کردن" است.
افغانها معتقدند که در جریان این چهل روز برگزاری میله گل سرخ، رفتن به سبزه زارها و پای کوبی بر سبزه ها، شر و بلا را دور می کند و بخت همگی را باز می کند.
بیشتر دختران و زنان به رسم "سبزه لگد کردن" باور دارند. آنها می گویند سبزه کوبی، بخت گشایی را به دنبال دارد.
آنانیکه هنوز هم به سبب قیودات خانوادگی نمی توانند به دشت و صحرا بروند، در صحن حویلی (حیاط خانه) خود یا بر فراز بامها، می روند و سبزه را لگد می کنند.
در چهل روز نخست سال نو، درحالیکه زنان عمدتا سرگرم سبزه کوبی هستند، مردان به میدانهای بزکشی می روند و قدرت نمایی می کنند.
ده ها مردان قدرتمند بر اسب دونده یک گوساله یا بز کم جان را در میدان بزکشی بر زمین می کشند و می کشند و به "دایره حلال" می افکنند.
در میدان بزکشی قاعده خاصی وجود ندارد، پیروز کسی است که گوساله را از رقیبان نیرومند خود برباید و به حلقه ای که در یک گوشه میدان سفید شده است، برساند.
تا نوروزی دیگر
این همه شور و مستی بخشی از آیین های نوروز در بلخ است. اما با پایان یافتن چهل روز، همه زایران به خانه های خود برمی گردند و مزارشریف، مرکز ولایت بلخ، بار دیگر خالی از ده ها هزار زایر می شود؛ چراغهای افروخته به مناسبت جشنهای نوروز، خاموش می شوند و زندگی روال معمول خود را می یابد. تا سالی دیگر، بهاری دیگر و نوروزی دیگر.
۱۸۳۷۶
