زبانی که نه فارسی است و نه دری

"تیم فوتبال ستریت افغانستان عازم آلمان شد" این عنوان یک خبر به نقل از خبرگزاری رسمی افغانستان است.

اگر با خواندن این عنوان، می اندیشید که "ستریت" باید نام ولایت یا منطقه ای از افغانستان باشد و یا نام یک باشگاه فوتبال که رهسپار آلمان شده است، شما هم مانند من در اشتباهید.

نویسنده خبر - شاید هم به نقل از مقامات ورزشی کشور - عبارت انگلیسی Street football (فوتبال خیابانی) را پیش روی خود گذاشته و بدون اینکه احتمال دهد که خوانندگان کم سوادی مانند من، شاید معنی ستریت (تلفظ ناقص Street) را ندانند، نوشته است "ستریت فوتبال".

همین چند ماه پیش که در کابل بودم، پرده نوشته ای با این عبارت به چشمم خورد که باعث شد برای دقایقی مات و مبهوت این همه ابتکار و نوآوری زبانی و فرهنگی شوم: "انگلش لنگویج انستیتوت اند کمپیوتر ساینس - منتقل از پشاور".

'چیکن کارَن سوپ'

این جمله و ادبیات به کار رفته در آن، هنوز شاید بر زبان مردم کوچه و بازار کابل تاثیر نگذاشته باشد، اما کمی دورتر از پلی تکنیک، در منطقه پررفت و آمد شهر، غذاخوری (رستوران) مدرنی است که مشتریان زیادی دارد. شمار زیادی از مشتریان این غذاخوری، خوراکی به نام "چیکن کارَن سوپ" سفارش می دهند که بر حسب اتفاق، آن هم منتقل از پیشاور پاکستان است.

در زبان اردوی پاکستان، واژه های انگلیسی را به خط اردو می نویسند و کسی زحمت ترجمه آن را به خود نمی دهد. این روش، چند سالی است که در افغانستان، به ویژه کابل و شهرهای هم مرز پاکستان هم گسترش یافته است.

"چیکن کارن سوپ" همان Chicken Corn Soup (نوعی آش یا سوپ مرغ) است و از آنجایی که در لهجه انگلیسی پاکستان، حرف "O" را، عموما "آ" تلفظ می کنند، کـُرن، کارن نوشته شده است و رهگذران هم آن را کارَن خوانده اند.

از آنجایی که فرهنگ در افغانستان جنگزده، شفاهی بوده است و کمتر مرجعی نحوه درست گفتار و نوشتار را به مردم یادآوری کرده است، چنین اشتباههایی ریشه چند ده ساله دارد و واژه های دگرگون شده انگلیسی، جزیی از فرهنگ "دری" و "پشتو"ی مردم شده است.

از آن جمله اند: سـِلو (Slow) به جای آهسته یا کـُند، سـِپورت (Sport) به جای ورزش، سـِلیپر (Slipper) که به نوعی پاپوش یا کفش گفته می شود، و از همه جالب تر، آرَن است که در افغانستان به بوق گفته می شود.

از Horn تا آرنگ

سرنوشت یا بهتر است بگویم سیر تکامل این واژه شنیدنی است: بوق در انگلیسی، Horn گفته و در لهجه شبه قاره (هند و پاکستان) هارن نوشته می شود.

در افغانستان این واژه وارداتی را هارَن خوانده اند و از آنجایی که در لهجه برخی مناطق این کشور از جمله کابل، حرف هـ و ح، مثل الف تلفظ می شود (مانند اَشت به جای هشت)، هارَن هم با گذشت زمان آرَن و در بعضی مناطق آرنگ شده است.

بسیارند واژه هایی که به همین گونه وارد زبان مردم افغانستان شده و حتی با تغییر شکل، به واژه های جدیدی تبدیل شده اند.

واژه های 'مفشن'

به طور مثال، بسیاری از مردم و رسانه های همگانی در افغانستان به کارگاه می گویند وَرَکشاپ که تلفظ به شدت دگرگون شده همان Workshop انگلیسی است.

"در بازارهای افغانستان موتر (خودرو)های مفشن و پیشرفته به قیمت ده هزار دالر عرضه می شود". در این جمله دری، واژه "مفشن" که به معنای تجملی به کار رفته، یک واژه انگیسی دگرگون شده به روش عربی است.

یعنی واژه انگلیسی Fashion که در افغانستان فیشـَن خوانده شده، در وزن مفعّــل عربی قرار گرفته و تبدیل به مفشن شده است.

به نظر می رسد مرجع رسیدگی کننده به مسایل زبانی در افغانستان، باید وزارت اطلاعات و فرهنگ باشد، اما در نزدیک به پنج سالی که از عمر دولت جدید می گذرد، حتی یک فرهنگ واژگان دری در افغانستان گردآوری نشده است.

سال گذشته، وزارت اطلاعات، فرهنگ و توریزم افغانستان اعلام کرد که با فروشگاهها و مغازه هایی که از واژگان غیر دری و غیرپشتو در تابلوهای خود استفاده کرده باشند، برخورد خواهد کرد.

یک نشریه محلی در کابل، با استقبال از این طرح، نوشت که این وزارت، بهتر است در ابتدا، فکری برای واژه بیگانه "توریزم" بکند که در کنار نام این وزارت خودنمایی می کند.

کو آن زبان 'فاخر'

بی توجهی گذشتگان به ورود و گسترش واژه های بیگانه باعث شده است که زبان "دری" مردم افغانستان، امروز از داشتن یک فرهنگ مدون محروم باشد.

یک دوست ایرانی من که دستی در کار ترجمه دارد، می گوید زمانی به او پیشنهاد شد که اثری از شکسپیر نمایشنامه نویس نامدار انگلیسی را به فارسی برگرداند و همچون متن انگلیسی آن، از "زبان فاخر" استفاده کند.

این دوست می گوید که او برای برگردان فاخر اثر شکسپیر، از بسیاری واژگان دری استفاده کرده است که منظور همان فارسی سره است.

پژوهشگران ایرانی، زبان فاخر و اصیل فارسی را که حتی واژگان عربی کمتر در آن به کار رفته باشد، زبان دری می نامند و بسیاری از واژه های "دری افغانی"، توسط فرهنگستان زبان در ایران، به زبان فارسی بازگردانده شده است.

۲۵۴۹۹